Samx Here
n1udSecurity


Server : Apache
System : Linux webd348.cluster026.gra.hosting.ovh.net 5.15.148-ovh-vps-grsec-zfs-classid #1 SMP Thu Feb 8 09:41:04 UTC 2024 x86_64
User : hednacluml ( 122243)
PHP Version : 8.3.9
Disable Function : _dyuweyrj4,_dyuweyrj4r,dl
Directory :  /home/hednacluml/encyclo/articles/p/r/é/

Upload File :
current_dir [ Writeable ] document_root [ Writeable ]

 

Current File : /home/hednacluml/encyclo/articles/p/r/é/Préhistoire.html
<!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD XHTML 1.0 Transitional//EN" "http://www.w3.org/TR/xhtml1/DTD/xhtml1-transitional.dtd">
<html xmlns="http://www.w3.org/1999/xhtml" xml:lang="fr" lang="fr" dir="ltr">
  <head>
    <meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=UTF-8" />
	<!-- headlinks removed -->
	<link rel="shortcut icon" href="../../../../misc/favicon.ico"/>
    <title>Préhistoire - Wikipédia</title>
    <style type="text/css">/*<![CDATA[*/ @import "../../../../skins/offline/main.css"; /*]]>*/</style>
    <link rel="stylesheet" type="text/css" media="print" href="../../../../skins/common/commonPrint.css" />
    <!--[if lt IE 5.5000]><style type="text/css">@import "../../../../skins/monobook/IE50Fixes.css";</style><![endif]-->
    <!--[if IE 5.5000]><style type="text/css">@import "../../../../skins/monobook/IE55Fixes.css";</style><![endif]-->
    <!--[if IE 6]><style type="text/css">@import "../../../../skins/monobook/IE60Fixes.css";</style><![endif]-->
    <!--[if IE]><script type="text/javascript" src="../../../../skins/common/IEFixes.js"></script>
    <meta http-equiv="imagetoolbar" content="no" /><![endif]-->
    <script type="text/javascript" src="../../../../skins/common/wikibits.js"></script>
    <script type="text/javascript" src="../../../../skins/offline/md5.js"></script>
    <script type="text/javascript" src="../../../../skins/offline/utf8.js"></script>
    <script type="text/javascript" src="../../../../skins/offline/lookup.js"></script>
    <script type="text/javascript" src="../../../../raw/gen.js"></script>        <style type="text/css">/*<![CDATA[*/
@import "../../../../raw/MediaWiki%7ECommon.css";
@import "../../../../raw/MediaWiki%7EMonobook.css";
@import "../../../../raw/gen.css";
/*]]>*/</style>          </head>
  <body
    class="ns-0">
    <div id="globalWrapper">
      <div id="column-content">
	<div id="content">
	  <a name="top" id="contentTop"></a>
	        <h1 class="firstHeading">Préhistoire</h1>
	  <div id="bodyContent">
	    <h3 id="siteSub">Un article de Wikipédia, l'encyclopédie libre.</h3>
	    <div id="contentSub"></div>
	    	    	    <!-- start content -->
	    <div class="plainlinks bandeau-niveau-modere bandeau">
<table style="background-color:transparent">
<tr>
<td class="bandeau-icone">
<div style="width:45px; text-align:center"><a href="../../../../articles/q/u/e/Image%7EQuestion_book-3.svg_1bf7.html" class="image" title="Question book-3.svg"><img alt="" src="../../../../images/shared/thumb/e/e3/Question_book-3.svg/44px-Question_book-3.svg.png" width="44" height="35" border="0" /></a></div>
</td>
<td>
<div class="bandeau-titre"><strong>Cet article ou cette section <a href="../../../../articles/c/i/t/Wikip%C3%A9dia%7ECitez_vos_sources_%21_3edd.html" title="Wikipédia:Citez vos sources !">ne cite pas suffisamment ses sources</a>.</strong>&#160;<small>(date inconnue)</small></div>
<div class="bandeau-texte">Son contenu est donc sujet à caution. Wikipédia doit être fondée sur des sources fiables et indépendantes. <a href="http://fr.wikipedia.org../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" class="external text" title="http://fr.wikipedia.org../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" rel="nofollow">Améliorez cet article</a> en liant les informations à des <a href="../../../../articles/a/r/t/Wikip%C3%A9dia%7EArticle_bien_sourc%C3%A9_aa96.html" title="Wikipédia:Article bien sourcé">sources</a>, au moyen de <b><a href="../../../../articles/n/o/t/Aide%7ENote_931f.html" title="Aide:Note">notes de bas de page</a></b> (voir les <a href="../../../../articles/s/o/u/Aide%7ESourcer_f12f.html" title="Aide:Sourcer">recommandations</a>).</div>
</td>
</tr>
</table>
</div>
<table align="center" cellpadding="5" style="border: 1px; border-style: solid; border-color:#cccccc; background-color: #ffffff; align:right; text-align:center; line-height:0.5; padding:1px; font-size:small;">
<tr>
<td rowspan="2"><a href="../../../../articles/p/e/r/Image%7EPeriodes_historiques.png_c497.html" class="image" title="Barre de navigation entre les périodes de l'Histoire"><img alt="Barre de navigation entre les périodes de l'Histoire" src="../../../../images/local/d/d3/Periodes_historiques.png" width="100" height="48" border="0" /></a></td>
<td style="background-color: #dcecf6;"></td>
<td style="background-color: #60a4d1;">
<p><b>Préhistoire</b></p>
</td>
<td style="background-color: #dcecf6;">
<p><a href="../../../../articles/p/r/o/Protohistoire.html" title="Protohistoire">Protohistoire</a></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="background-color: #d7f3d3;color:#666666;">
<p><i>Avant l’apparition de l’Homme</i></p>
</td>
<td style="background-color: #a6de9d;color:#000000;">
<p><i><b><a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique.html" title="Paléolithique">Paléolithique</a> <a href="../../../../articles/m/%C3%A9/s/M%C3%A9solithique.html" title="Mésolithique">Mésolithique</a> <a href="../../../../articles/n/%C3%A9/o/N%C3%A9olithique.html" title="Néolithique">Néolithique</a></b></i></p>
</td>
<td style="background-color: #d7f3d3;color:#666666;">
<p><i><a href="../../../../articles/%C3%A2/g/e/%C3%82ge_du_cuivre.html" title="Âge du cuivre">Âge du cuivre</a> <a href="../../../../articles/%C3%A2/g/e/%C3%82ge_du_bronze.html" title="Âge du bronze">Âge du bronze</a> <a href="../../../../articles/%C3%A2/g/e/%C3%82ge_du_fer.html" title="Âge du fer">Âge du fer</a></i></p>
</td>
</tr>
</table>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:182px;"><a href="../../../../articles/l/u/c/Image%7ELucy.jpg_a4a6.html" class="image" title="«&#160;Lucy&#160;», un fossile relativement complet d'Australopithecus afarensis découvert en Éthiopie en 1974"><img alt="«&#160;Lucy&#160;», un fossile relativement complet d'Australopithecus afarensis découvert en Éthiopie en 1974" src="../../../../images/shared/thumb/1/1d/Lucy.jpg/180px-Lucy.jpg" width="180" height="434" border="0" class="thumbimage" /></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="../../../../articles/l/u/c/Image%7ELucy.jpg_a4a6.html" class="internal" title="Agrandir"><img src="../../../../skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt="" /></a></div>
«&#160;<a href="../../../../articles/l/u/c/Lucy_%28pal%C3%A9oanthropologie%29.html" title="Lucy (paléoanthropologie)">Lucy</a>&#160;», un fossile relativement complet d'<i><a href="../../../../articles/a/u/s/Australopithecus_afarensis.html" title="Australopithecus afarensis">Australopithecus afarensis</a></i> découvert en Éthiopie en 1974</div>
</div>
</div>
<p>La <b>Préhistoire</b> est généralement définie comme la période comprise entre l’apparition de l’<a href="../../../../articles/h/u/m/Humanit%C3%A9.html" title="Humanité">Humanité</a> et l’apparition des premiers <a href="../../../../articles/%C3%A9/c/r/%C3%89criture.html" title="Écriture">documents écrits</a>, même si cette définition n’est pas sans poser des problèmes (voir <a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html#Probl.C3.A8mes_li.C3.A9s_.C3.A0_la_d.C3.A9finition_de_la_Pr.C3.A9histoire" title="Préhistoire">ci-dessous</a>).</p>
<p>La <b>préhistoire</b> est aussi la discipline scientifique qui étudie cette période (voir <a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire_%28discipline%29.html" title="Préhistoire (discipline)">préhistoire</a>) <sup id="cite_ref-0" class="reference"><a href="#cite_note-0" title=""><span class="cite_crochet">[</span>1<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>.</p>
<table id="toc" class="toc" summary="Sommaire">
<tr>
<td>
<div id="toctitle">
<h2>Sommaire</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1"><a href="#Probl.C3.A8mes_li.C3.A9s_.C3.A0_la_d.C3.A9finition_de_la_Pr.C3.A9histoire"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Problèmes liés à la définition de la Préhistoire</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2"><a href="#D.C3.A9but_de_la_Pr.C3.A9histoire"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Début de la Préhistoire</span></a></li>
<li class="toclevel-2"><a href="#Fin_de_la_Pr.C3.A9histoire"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Fin de la Préhistoire</span></a></li>
<li class="toclevel-2"><a href="#Vers_une_d.C3.A9finition_.C3.A9conomique_et_sociale"><span class="tocnumber">1.3</span> <span class="toctext">Vers une définition économique et sociale</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1"><a href="#Les_grandes_divisions_de_la_Pr.C3.A9histoire"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Les grandes divisions de la Préhistoire</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2"><a href="#Aspects_historiques"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Aspects historiques</span></a></li>
<li class="toclevel-2"><a href="#Classification_actuelle_de_la_Pr.C3.A9histoire_europ.C3.A9enne"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Classification actuelle de la Préhistoire européenne</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1"><a href="#Quelques_dates_importantes"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Quelques dates importantes</span></a></li>
<li class="toclevel-1"><a href="#Notes_et_r.C3.A9f.C3.A9rences_de_l.27article"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Notes et références de l'article</span></a></li>
<li class="toclevel-1"><a href="#Voir_aussi"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Voir aussi</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2"><a href="#Articles_connexes"><span class="tocnumber">5.1</span> <span class="toctext">Articles connexes</span></a></li>
<li class="toclevel-2"><a href="#Liens_et_documents_externes"><span class="tocnumber">5.2</span> <span class="toctext">Liens et documents externes</span></a></li>
<li class="toclevel-2"><a href="#Bibliographie"><span class="tocnumber">5.3</span> <span class="toctext">Bibliographie</span></a></li>
<li class="toclevel-2"><a href="#Navigation"><span class="tocnumber">5.4</span> <span class="toctext">Navigation</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</td>
</tr>
</table>
<script type="text/javascript">
//<![CDATA[
 if (window.showTocToggle) { var tocShowText = "afficher"; var tocHideText = "masquer"; showTocToggle(); } 
//]]>
</script>
<p><a name="Probl.C3.A8mes_li.C3.A9s_.C3.A0_la_d.C3.A9finition_de_la_Pr.C3.A9histoire" id="Probl.C3.A8mes_li.C3.A9s_.C3.A0_la_d.C3.A9finition_de_la_Pr.C3.A9histoire"></a></p>
<h2><span class="editsection">[<a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" title="Modifier la section&#160;: Problèmes liés à la définition de la Préhistoire">modifier</a>]</span> <span class="mw-headline">Problèmes liés à la définition de la Préhistoire</span></h2>
<p>La définition classique de la Préhistoire pose un certain nombre de problèmes, notamment en ce qui concerne les critères retenus pour son début et sa fin, mais aussi pour la datation de ses limites.</p>
<p><a name="D.C3.A9but_de_la_Pr.C3.A9histoire" id="D.C3.A9but_de_la_Pr.C3.A9histoire"></a></p>
<h3><span class="editsection">[<a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" title="Modifier la section&#160;: Début de la Préhistoire">modifier</a>]</span> <span class="mw-headline">Début de la Préhistoire</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:182px;"><a href="../../../../articles/h/a/d/Image%7EHadar.jpg_11fe.html" class="image" title="Objet de pierre taillée découvert à Hadar en Éthiopie (2,4 à 2,6 Ma)"><img alt="Objet de pierre taillée découvert à Hadar en Éthiopie (2,4 à 2,6 Ma)" src="../../../../images/shared/thumb/9/97/Hadar.jpg/180px-Hadar.jpg" width="180" height="192" border="0" class="thumbimage" /></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="../../../../articles/h/a/d/Image%7EHadar.jpg_11fe.html" class="internal" title="Agrandir"><img src="../../../../skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt="" /></a></div>
Objet de pierre taillée découvert à Hadar en <a href="../../../../articles/%C3%A9/t/h/%C3%89thiopie.html" title="Éthiopie">Éthiopie</a> (2,4 à 2,6 Ma)</div>
</div>
</div>
<p>La Préhistoire commence avec l'apparition de l’Homme, or celle-ci est le fruit d’une lente évolution sur plusieurs centaines de milliers d’années, depuis un <a href="../../../../articles/h/o/m/Hominid%C3%A9.html" class="mw-redirect" title="Hominidé">Hominidé</a> indéterminé. Ce début varie selon les chercheurs en fonction des critères utilisés pour définir l’Homme, qui peuvent être anthropologiques, culturels voire philosophiques…</p>
<p>Le genre <a href="../../../../articles/h/o/m/Homo.html" title="Homo">Homo</a> apparaît avec <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_rudolfensis.html" title="Homo rudolfensis">Homo rudolfensis</a></i> (-2,9 Ma<sup id="cite_ref-Ma_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-Ma-1" title=""><span class="cite_crochet">[</span>2<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>) puis <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_habilis.html" title="Homo habilis">Homo habilis</a></i> (-2,4 Ma), deux espèces qui ont coexisté en <a href="../../../../articles/a/f/r/Afrique.html" title="Afrique">Afrique</a> de l’Est. Ces deux espèces avaient adopté une locomotion <a href="../../../../articles/b/i/p/Bip%C3%A8de.html" class="mw-redirect" title="Bipède">bipède</a> et produisaient probablement des outils, deux traits qui ont longtemps été considérés comme propres au genre humain. Des découvertes plus récentes ont montré que les <a href="../../../../articles/a/u/s/Australopith%C3%A8que.html" title="Australopithèque">Australopithèques</a> qui ont précédé avaient eux aussi adopté une locomotion partiellement <a href="../../../../articles/b/i/p/Bip%C3%A8de.html" class="mw-redirect" title="Bipède">bipède</a>. D’autre part, les plus anciennes <a href="../../../../articles/i/n/d/Industrie_lithique.html" title="Industrie lithique">industries lithiques</a> sont contemporaines de représentants du genre Homo mais aussi de <a href="../../../../articles/p/a/r/Paranthropus.html" title="Paranthropus">Paranthropes</a>, formes robustes d’Australopithèques, et il est impossible de déterminer quel est l’auteur de ces industries.</p>
<p>Selon que l’on considère que l’Homme est représenté par le seul genre Homo ou également par le genre Australopithecus, la Préhistoire débute donc respectivement il y a environ 3 Ma ou il y a environ 5 Ma.</p>
<p><a name="Fin_de_la_Pr.C3.A9histoire" id="Fin_de_la_Pr.C3.A9histoire"></a></p>
<h3><span class="editsection">[<a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" title="Modifier la section&#160;: Fin de la Préhistoire">modifier</a>]</span> <span class="mw-headline">Fin de la Préhistoire</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:182px;"><a href="../../../../articles/t/a/b/Image%7ETableta_con_trillo.png_4414.html" class="image" title="Tablette archaïque retrouvée à Kish."><img alt="Tablette archaïque retrouvée à Kish." src="../../../../images/shared/thumb/a/a9/Tableta_con_trillo.png/180px-Tableta_con_trillo.png" width="180" height="83" border="0" class="thumbimage" /></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="../../../../articles/t/a/b/Image%7ETableta_con_trillo.png_4414.html" class="internal" title="Agrandir"><img src="../../../../skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt="" /></a></div>
Tablette archaïque retrouvée à <a href="../../../../articles/k/i/s/Kish_%28M%C3%A9sopotamie%29_9250.html" title="Kish (Mésopotamie)">Kish</a>.</div>
</div>
</div>
<p>L’utilisation de l’apparition de l’<a href="../../../../articles/%C3%A9/c/r/%C3%89criture.html" title="Écriture">écriture</a>, vers 3000 avant notre ère, comme critère marquant la fin de la Préhistoire est problématique à plus d’un titre&#160;:</p>
<ul>
<li>celle-ci n’apparaît pas à la même date dans toutes les zones géographiques&#160;;</li>
<li>il existe des sociétés n’ayant pas adopté l’écriture, dont la tradition orale est très forte, comme certaines civilisations d’<a href="../../../../articles/a/m/%C3%A9/Am%C3%A9rique_pr%C3%A9colombienne.html" class="mw-redirect" title="Amérique précolombienne">Amérique précolombienne</a> ou d’<a href="../../../../articles/a/f/r/Afrique.html" title="Afrique">Afrique</a> sub-saharienne, qui ont peu de choses en commun avec les sociétés préhistoriques.</li>
</ul>
<p>La notion de <a href="../../../../articles/p/r/o/Protohistoire.html" title="Protohistoire">Protohistoire</a> a été introduite pour les populations ne possédant pas elles-mêmes l’écriture, mais qui sont mentionnées par des textes émanant d’autres peuples contemporains <sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2" title=""><span class="cite_crochet">[</span>3<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Cette notion n’est pas entièrement satisfaisante.</p>
<p><a name="Vers_une_d.C3.A9finition_.C3.A9conomique_et_sociale" id="Vers_une_d.C3.A9finition_.C3.A9conomique_et_sociale"></a></p>
<h3><span class="editsection">[<a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" title="Modifier la section&#160;: Vers une définition économique et sociale">modifier</a>]</span> <span class="mw-headline">Vers une définition économique et sociale</span></h3>
<p>La tendance actuelle est de se baser sur des critères non plus chronologiques (trop fluctuants) mais économiques et sociaux&#160;:</p>
<ul>
<li>la Préhistoire concernerait les populations dont la subsistance est assurée par la <a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9dation.html" class="mw-redirect" title="Prédation">prédation</a>. Ces groupes de <a href="../../../../articles/c/h/a/Chasseurs-cueilleurs.html" class="mw-redirect" title="Chasseurs-cueilleurs">chasseurs-cueilleurs</a>, pêcheurs, collecteurs exploitent des ressources naturelles disponibles sans les maîtriser. La Préhistoire <i>stricto sensu</i> comprendrait donc le <a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique.html" title="Paléolithique">Paléolithique</a>, l’<a href="../../../../articles/%C3%A9/p/i/%C3%89pipal%C3%A9olithique.html" title="Épipaléolithique">Épipaléolithique</a> et le <a href="../../../../articles/m/%C3%A9/s/M%C3%A9solithique.html" title="Mésolithique">Mésolithique</a>.</li>
<li>la <a href="../../../../articles/p/r/o/Protohistoire.html" title="Protohistoire">Protohistoire</a> concernerait les populations dont la subsistance est assurée par la production <sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3" title=""><span class="cite_crochet">[</span>4<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Ces groupes d’éleveurs et d’agriculteurs, souvent sédentaires, exploitent des ressources qu’ils maîtrisent et qu’ils gèrent en partie. La Protohistoire comprendrait alors le <a href="../../../../articles/n/%C3%A9/o/N%C3%A9olithique.html" title="Néolithique">Néolithique</a>, le <a href="../../../../articles/c/h/a/Chalcolithique.html" title="Chalcolithique">Chalcolithique</a>, l'<a href="../../../../articles/%C3%A2/g/e/%C3%82ge_du_bronze.html" title="Âge du bronze">Âge du bronze</a> et l’<a href="../../../../articles/%C3%A2/g/e/%C3%82ge_du_fer.html" title="Âge du fer">Âge du fer</a>. Elle est caractérisée par une structuration croissante de la société (modification de l’<a href="../../../../articles/h/a/b/Habitat_humain.html" title="Habitat humain">habitat</a>, agglomération, <a href="../../../../articles/s/o/c/Socialisation.html" title="Socialisation">socialisation</a> avancée, hiérarchisation, pouvoir administratif, <a href="../../../../articles/s/c/i/Sciences_%C3%A9conomiques.html" title="Sciences économiques">économie</a> avancée, <a href="../../../../articles/m/o/n/Monnaie.html" title="Monnaie">monnaie</a>, <a href="../../../../articles/c/o/m/Commerce.html" title="Commerce">échanges commerciaux</a>, etc.).</li>
</ul>
<p><a name="Les_grandes_divisions_de_la_Pr.C3.A9histoire" id="Les_grandes_divisions_de_la_Pr.C3.A9histoire"></a></p>
<h2><span class="editsection">[<a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" title="Modifier la section&#160;: Les grandes divisions de la Préhistoire">modifier</a>]</span> <span class="mw-headline">Les grandes divisions de la Préhistoire</span></h2>
<p><a name="Aspects_historiques" id="Aspects_historiques"></a></p>
<h3><span class="editsection">[<a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" title="Modifier la section&#160;: Aspects historiques">modifier</a>]</span> <span class="mw-headline">Aspects historiques</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:182px;"><a href="../../../../articles/b/o/u/Image%7EBoucher_de_Perthes.jpg_855a.html" class="image" title="Jacques Boucher de Perthes, l'un des pères de la Préhistoire"><img alt="Jacques Boucher de Perthes, l'un des pères de la Préhistoire" src="../../../../images/shared/thumb/9/90/Boucher_de_Perthes.jpg/180px-Boucher_de_Perthes.jpg" width="180" height="241" border="0" class="thumbimage" /></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="../../../../articles/b/o/u/Image%7EBoucher_de_Perthes.jpg_855a.html" class="internal" title="Agrandir"><img src="../../../../skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt="" /></a></div>
<a href="../../../../articles/j/a/c/Jacques_Boucher_de_Perthes_5ff4.html" title="Jacques Boucher de Perthes">Jacques Boucher de Perthes</a>, l'un des pères de la Préhistoire</div>
</div>
</div>
<p>La chronologie de la Préhistoire a commencé à être établie au <a href="../../../../articles/x/i/x/XIXe_si%C3%A8cle_ab42.html" title="XIXe siècle"><span class="romain" title="Nombre&#160;écrit en chiffres romains">XIX</span><sup class="exposant">e</sup>&#160;siècle</a>, à la suite des travaux des grands systématiciens du siècle précédent, <a href="../../../../articles/c/a/r/Carl_von_Linn%C3%A9_8014.html" title="Carl von Linné">Carl von Linné</a>, <a href="../../../../articles/g/e/o/Georges_Louis_Leclerc%2C_comte_de_Buffon_9a5b.html" class="mw-redirect" title="Georges Louis Leclerc, comte de Buffon">Buffon</a>, qui avaient largement fait reculer la date de l’origine de la vie sur <a href="../../../../articles/t/e/r/Terre.html" title="Terre">Terre</a>.</p>
<p>En 1820, <a href="../../../../articles/c/h/r/Christian_J%C3%BCrgensen_Thomsen_d665.html" title="Christian Jürgensen Thomsen">Christian Jürgensen Thomsen</a> ordonne les collections de son musée en fonction des principaux matériaux utilisés et crée une classification dite des «&#160;trois âges&#160;»&#160;:</p>
<ul>
<li>l’<a href="../../../../articles/%C3%A2/g/e/%C3%82ge_de_la_pierre.html" title="Âge de la pierre">Âge de la pierre</a></li>
<li>l’<a href="../../../../articles/%C3%A2/g/e/%C3%82ge_du_bronze.html" title="Âge du bronze">Âge du bronze</a></li>
<li>l’<a href="../../../../articles/%C3%A2/g/e/%C3%82ge_du_fer.html" title="Âge du fer">Âge du fer</a>.</li>
</ul>
<p>Si les deux derniers sont encore couramment employés, le premier est désormais tombé en désuétude. On lui préfère selon les cas les termes <a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique.html" title="Paléolithique">Paléolithique</a> et <a href="../../../../articles/n/%C3%A9/o/N%C3%A9olithique.html" title="Néolithique">Néolithique</a>, introduits par <a href="../../../../articles/j/o/h/John_Lubbock_5688.html" title="John Lubbock">John Lubbock</a> en 1865.</p>
<ul>
<li>Le <a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique.html" title="Paléolithique">Paléolithique</a>, étymologiquement «&#160;âge de la pierre ancienne&#160;», est la période la plus ancienne, durant laquelle la pierre est seulement taillée (d'où aussi l'ancienne appellation d'«&#160;âge de la pierre taillée&#160;»).</li>
<li>Le <a href="../../../../articles/n/%C3%A9/o/N%C3%A9olithique.html" title="Néolithique">Néolithique</a>, étymologiquement «&#160;âge nouveau de la pierre&#160;», est la période plus récente, durant laquelle la pierre est taillée mais aussi travaillée par polissage (d'où aussi l'ancienne appellation d'«&#160;âge de la pierre polie&#160;»).</li>
</ul>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width:182px;"><a href="../../../../articles/b/i/f/Image%7EBiface.jpg_a5f5.html" class="image" title="Biface acheuléen en silex de Saint-Acheul"><img alt="Biface acheuléen en silex de Saint-Acheul" src="../../../../images/shared/thumb/7/75/Biface.jpg/180px-Biface.jpg" width="180" height="198" border="0" class="thumbimage" /></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="magnify"><a href="../../../../articles/b/i/f/Image%7EBiface.jpg_a5f5.html" class="internal" title="Agrandir"><img src="../../../../skins/common/images/magnify-clip.png" width="15" height="11" alt="" /></a></div>
<a href="../../../../articles/b/i/f/Biface.html" title="Biface">Biface</a> <a href="../../../../articles/a/c/h/Acheul%C3%A9en.html" title="Acheuléen">acheuléen</a> en <a href="../../../../articles/s/i/l/Silex.html" title="Silex">silex</a> de <a href="../../../../articles/s/a/i/Saint-Acheul_311a.html" title="Saint-Acheul">Saint-Acheul</a></div>
</div>
</div>
<p>Les découvertes et les écrits (1846 à 1864) de <a href="../../../../articles/j/a/c/Jacques_Boucher_de_Perthes_5ff4.html" title="Jacques Boucher de Perthes">Jacques Boucher de Perthes</a> contribuent à faire accepter l’idée de la très haute antiquité de l’Homme.</p>
<p>S’inspirant de la <a href="../../../../articles/%C3%A9/c/h/%C3%89chelle_des_temps_g%C3%A9ologiques.html" title="Échelle des temps géologiques">chronologie utilisée en Géologie</a>, <a href="../../../../articles/%C3%A9/d/o/%C3%89douard_Lartet_91b7.html" title="Édouard Lartet">Édouard Lartet</a> propose en 1861 une chronologie fondée sur les espèces successives de grands mammifères dominants. Seul l’Âge du Renne est encore parfois utilisé pour désigner le Magdalénien.</p>
<p>En 1869, <a href="../../../../articles/g/a/b/Gabriel_de_Mortillet_21dc.html" title="Gabriel de Mortillet">Gabriel de Mortillet</a> propose une nouvelle chronologie de la Préhistoire, en 14 époques successives nommées d’après les sites où elles ont été décrites et où elles sont bien représentées&#160;; si certaines ont été abandonnées, la plupart de ces époques sont encore utilisées aujourd’hui comme l’<a href="../../../../articles/a/c/h/Acheul%C3%A9en.html" title="Acheuléen">Acheuléen</a>, le <a href="../../../../articles/m/o/u/Moust%C3%A9rien.html" title="Moustérien">Moustérien</a>, le <a href="../../../../articles/s/o/l/Solutr%C3%A9en.html" title="Solutréen">Solutréen</a> ou le <a href="../../../../articles/m/a/g/Magdal%C3%A9nien.html" title="Magdalénien">Magdalénien</a>.</p>
<p>La chronologie a également été précisée par <a href="../../../../articles/h/e/n/Henri_Breuil_3c0c.html" title="Henri Breuil">Henri Breuil</a>, notamment en ce qui concerne la position stratigraphique de l’Aurignacien.</p>
<p><a name="Classification_actuelle_de_la_Pr.C3.A9histoire_europ.C3.A9enne" id="Classification_actuelle_de_la_Pr.C3.A9histoire_europ.C3.A9enne"></a></p>
<h3><span class="editsection">[<a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" title="Modifier la section&#160;: Classification actuelle de la Préhistoire européenne">modifier</a>]</span> <span class="mw-headline">Classification actuelle de la Préhistoire européenne</span></h3>
<p><i>Pour les autres régions, voir le <a href="../../../../articles/t/a/b/Tableau_synoptique_des_principales_cultures_pr%C3%A9historiques_du_Vieux_Monde_15a7.html" title="Tableau synoptique des principales cultures préhistoriques du Vieux Monde">Tableau synoptique des principales cultures préhistoriques du Vieux Monde</a></i></p>
<p>La classification actuelle fait toujours référence à un certain nombre de périodes, de durées très inégales, fondées sur les particularités de leurs cultures matérielles. Ces catégories basées sur l’étude des vestiges durables (<a href="../../../../articles/i/n/d/Industrie_lithique.html" title="Industrie lithique">industrie lithique</a> essentiellement, mais aussi industrie osseuse, puis <a href="../../../../articles/c/%C3%A9/r/C%C3%A9ramique.html" title="Céramique">céramique</a> et <a href="../../../../articles/m/%C3%A9/t/M%C3%A9tallurgie.html" title="Métallurgie">métallurgie</a>) se sont beaucoup affinées avec les outils de recherche modernes.</p>
<p>Ces périodes ont avant tout une signification chronologique, rarement une signification culturelle. Pour les périodes anciennes du Paléolithique, les différences culturelles entre les industries sont difficiles à mettre en évidence et les variations peuvent aussi être liées à la fonction des sites ainsi qu’aux types de matériaux utilisés.</p>
<p>Le <a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique.html" title="Paléolithique">Paléolithique</a> est un terme à connotation chronologique, créé par <a href="../../../../articles/j/o/h/John_Lubbock_5688.html" title="John Lubbock">John Lubbock</a> en 1865&#160;; il désigne l’époque de la Préhistoire durant laquelle l’Homme était encore partout un <a href="../../../../articles/c/h/a/Chasseur-cueilleur.html" title="Chasseur-cueilleur">chasseur-cueilleur</a>.</p>
<p>Le Paléolithique est subdivisé en trois ou quatre grandes périodes selon les auteurs&#160;:</p>
<ul>
<li>Paléolithique archaïque (ou Très Ancien Paléolithique), entre 7 millions d’années et 1,7 million d’années environ&#160;:
<ul>
<li>apparition d'Hominidés disparus comme <a href="../../../../articles/t/o/u/Touma%C3%AF.html" title="Toumaï">Toumaï</a>, <a href="../../../../articles/o/r/r/Orrorin.html" class="mw-redirect" title="Orrorin">Orrorin</a> ou les <a href="../../../../articles/a/u/s/Australopith%C3%A8que.html" title="Australopithèque">Australopithèques</a>, parmi lesquels se trouvent les ancêtres de la lignée humaine&#160;;</li>
<li>apparition des premiers outils, qui sont d'abord des <a href="../../../../articles/g/a/l/Galet_am%C3%A9nag%C3%A9.html" title="Galet aménagé">galets aménagés</a>, autrefois nommés <i>choppers</i> ou <i>chopping-tools</i>, souvent considérés comme des <a href="../../../../articles/n/u/c/Nucl%C3%A9us.html" title="Nucléus">nucléus</a> aujourd'hui&#160;;</li>
<li>développement de l'<a href="../../../../articles/o/l/d/Oldowayen.html" title="Oldowayen">Oldowayen</a> ainsi qu'une industrie à éclats récemment découverte sur le site de Lokalelei, au Kenya.</li>
</ul>
</li>
<li><a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique_inf%C3%A9rieur.html" title="Paléolithique inférieur">Paléolithique inférieur</a>, entre 1,7 million d’années et 500 000 ans environ&#160;:
<ul>
<li>apparition du <a href="../../../../articles/b/i/f/Biface.html" title="Biface">biface</a>.</li>
</ul>
</li>
<li><a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique_moyen.html" title="Paléolithique moyen">Paléolithique moyen</a>, entre 500 000 et 40 000 ans environ&#160;:
<ul>
<li>développement de la méthode de <a href="../../../../articles/d/%C3%A9/b/D%C3%A9bitage_Levallois_6ca7.html" class="mw-redirect" title="Débitage Levallois">débitage Levallois</a>&#160;;</li>
<li>apparition de l'<a href="../../../../articles/h/o/m/Homme_de_N%C3%A9andertal_734b.html" title="Homme de Néandertal">Homme de Néandertal</a> ainsi que de l'<a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_sapiens.html" title="Homo sapiens">Homme moderne</a>&#160;;</li>
</ul>
</li>
<li><a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique_sup%C3%A9rieur.html" title="Paléolithique supérieur">Paléolithique supérieur</a>, entre 40 000 et 9 000 ans environ&#160;:
<ul>
<li>développement du <a href="../../../../articles/l/a/m/Lame.html" title="Lame">débitage laminaire</a>&#160;;</li>
<li>arrivée de l’Homme moderne en Europe&#160;;</li>
<li>disparition de l'<a href="../../../../articles/h/o/m/Homme_de_N%C3%A9andertal_734b.html" title="Homme de Néandertal">Homme de Néandertal</a>.</li>
</ul>
</li>
</ul>
<p><b>Chronologie pour l'Europe</b></p>
<table width="225" align="right" border="2" cellspacing="0" cellpadding="4" rules="all" style="margin:1em 1em 1em 0; margin-left:2em; margin-top:0em; border:solid 1px #AAAAAA; border-collapse:collapse; background-color:#F9F9F9; font-size:95%; empty-cells:show;">
<tr align="center">
<td bgcolor="#FF8888" colspan="5"><b><a href="../../../../articles/%C3%A2/g/e/%C3%82ges_pr%C3%A9historiques.html" title="Âges préhistoriques">Âges préhistoriques</a></b></td>
</tr>
<tr align="center">
<td bgcolor="#AADCDC" colspan="1" rowspan="10" width="15%" style="writing-mode:tb-rl"><b><a href="../../../../articles/h/o/l/Holoc%C3%A8ne.html" title="Holocène">Holocène</a></b></td>
<td colspan="2" bgcolor="#BB7301">&#160;&#160;<a href="../../../../articles/l/a/_/La_T%C3%A8ne_dd7a.html" title="La Tène">La Tène</a></td>
<td rowspan="3" bgcolor="#DD7301">&#160;</td>
<td bgcolor="#FFFF99" rowspan="8"><a href="../../../../articles/p/r/o/Protohistoire.html" title="Protohistoire">Protohistoire</a></td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="2" bgcolor="#DD7301">&#160;&#160;<a href="../../../../articles/c/i/v/Civilisation_de_Hallstatt_3cab.html" title="Civilisation de Hallstatt">Hallstatt</a></td>
</tr>
<tr align="center">
<td bgcolor="#DD7301" colspan="3"><b><a href="../../../../articles/%C3%A2/g/e/%C3%82ge_du_fer.html" title="Âge du fer">Âge du fer</a></b></td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="2" bgcolor="#EB9301">&#160;&#160;<a href="../../../../articles/b/r/o/Bronze_final.html" title="Bronze final">Bronze final</a></td>
<td rowspan="4" bgcolor="#EAC672">&#160;</td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="2" bgcolor="#EAAD43">&#160;&#160;<a href="../../../../articles/b/r/o/Bronze_moyen.html" title="Bronze moyen">Bronze moyen</a></td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="2" bgcolor="#FFB300">&#160;&#160;<a href="../../../../articles/b/r/o/Bronze_ancien.html" title="Bronze ancien">Bronze ancien</a></td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="3" bgcolor="#EAC672"><b><a href="../../../../articles/%C3%A2/g/e/%C3%82ge_du_bronze.html" title="Âge du bronze">Âge du bronze</a></b></td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="1" bgcolor="#FBD783">&#160;&#160;&#160;&#160;<a href="../../../../articles/c/h/a/Chalcolithique.html" title="Chalcolithique">Chalcolithique</a></td>
<td rowspan="2" bgcolor="#EEEEEE">&#160;</td>
<td rowspan="8" bgcolor="#CCCCCC">&#160;</td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="2" bgcolor="#EEEEEE">&#160;&#160;<a href="../../../../articles/n/%C3%A9/o/N%C3%A9olithique.html" title="Néolithique">Néolithique</a></td>
<td bgcolor="#FFFFAA" rowspan="7"><strong class="selflink">Préhistoire</strong></td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="2" bgcolor="#DEDEDE"><a href="../../../../articles/m/%C3%A9/s/M%C3%A9solithique.html" title="Mésolithique">Mésolithique</a> / <a href="../../../../articles/%C3%A9/p/i/%C3%89pipal%C3%A9olithique.html" title="Épipaléolithique">Épipal.</a></td>
</tr>
<tr align="center">
<td rowspan="5" bgcolor="#AADCFF" style="writing-mode:tb-rl"><b><a href="../../../../articles/p/l/%C3%A9/Pl%C3%A9istoc%C3%A8ne.html" title="Pléistocène">Pléistocène</a></b></td>
<td bgcolor="#D0D0D0">&#160;&#160;&#160;&#160;<a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique_sup%C3%A9rieur.html" title="Paléolithique supérieur">Paléolithique supérieur</a></td>
<td rowspan="4" bgcolor="#A0A0A0">&#160;</td>
</tr>
<tr align="center">
<td bgcolor="#C0C0C0">&#160;&#160;&#160;&#160;<a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique_moyen.html" title="Paléolithique moyen">Paléolithique moyen</a></td>
</tr>
<tr align="center">
<td bgcolor="#B0B0B0">&#160;&#160;&#160;&#160;<a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique_inf%C3%A9rieur.html" title="Paléolithique inférieur">Paléolithique inférieur</a></td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="2" bgcolor="#A0A0A0">&#160;&#160;<a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique.html" title="Paléolithique">Paléolithique</a></td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="3" bgcolor="#CCCCCC"><b><a href="../../../../articles/%C3%A2/g/e/%C3%82ge_de_la_pierre.html" title="Âge de la pierre">Âge de la pierre</a></b></td>
</tr>
</table>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique.html" title="Paléolithique">Paléolithique</a>
<ul>
<li>Paléolithique archaïque (ou Très Ancien Paléolithique)
<ul>
<li>identifié à Dmanisi, en Géorgie, vers 1,8 million d'années, à Orce, sur les sites de Fuente Nueva 3 et Barranco León, en Espagne, vers 1,4-1,2 million d'années, dans la grotte du Vallonnet, en France, et à Monte Poggiolo, en Italie, vers 1 million d'années.</li>
<li>Artisans&#160;: <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_georgicus.html" title="Homo georgicus">Homo georgicus</a></i>, à Dmanissi, et peut-être <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_cepranensis.html" title="Homo cepranensis">Homo cepranensis</a></i> en Italie et <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_antecessor.html" title="Homo antecessor">Homo antecessor</a></i> en Espagne.</li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
</ul>
<ul>
<li>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique_inf%C3%A9rieur.html" title="Paléolithique inférieur">Paléolithique inférieur</a>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/a/c/h/Acheul%C3%A9en.html" title="Acheuléen">Acheuléen</a> (industries à <a href="../../../../articles/b/i/f/Biface.html" title="Biface">bifaces</a>). Les termes d'<a href="../../../../articles/a/b/b/Abbevillien.html" class="mw-redirect" title="Abbevillien">Abbevillien</a> et de <a href="../../../../articles/c/h/e/Chell%C3%A9en.html" title="Chelléen">Chelléen</a>, qui désignaient une sorte d'<a href="../../../../articles/a/c/h/Acheul%C3%A9en.html" title="Acheuléen">Acheuléen</a> primitif, sont aujourd'hui en voie d'abandon.</li>
<li>Artisan&#160;: <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_heidelbergensis.html" title="Homo heidelbergensis">Homo heidelbergensis</a></i> (Atapuerca en Espagne, Mauer en Allemagne, <a href="../../../../articles/c/a/u/Caune_de_l%27Arago_b0d4.html" title="Caune de l'Arago">Caune de l'Arago</a> à <a href="../../../../articles/t/a/u/Tautavel.html" title="Tautavel">Tautavel</a> en France).</li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
</ul>
<ul>
<li>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique_moyen.html" title="Paléolithique moyen">Paléolithique moyen</a>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/m/o/u/Moust%C3%A9rien.html" title="Moustérien">Moustérien</a>, avec différents faciès caractérisés par l'utilisation plus ou moins systématique du <a href="../../../../articles/d/%C3%A9/b/D%C3%A9bitage_Levallois_6ca7.html" class="mw-redirect" title="Débitage Levallois">débitage Levallois</a>.</li>
<li>Artisan&#160;: <a href="../../../../articles/h/o/m/Homme_de_N%C3%A9andertal_734b.html" title="Homme de Néandertal">Homme de Néandertal</a> en Europe et Homme anatomiquement moderne, <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_sapiens.html" title="Homo sapiens">Homo sapiens</a></i>, au Proche-Orient.</li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
</ul>
<ul>
<li>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique_sup%C3%A9rieur.html" title="Paléolithique supérieur">Paléolithique supérieur</a> (arrivée de <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_sapiens.html" title="Homo sapiens">Homo sapiens</a></i> en Europe)
<ul>
<li>Industries dites de transition (40 000 - 30 000 ans environ), au sein desquelles le débitage laminaire se généralise, comme le <a href="../../../../articles/c/h/%C3%A2/Ch%C3%A2telperronien.html" title="Châtelperronien">Châtelperronien</a>, en France et en Espagne, et l'Uluzzien en Italie. Artisans&#160;: probablement <a href="../../../../articles/h/o/m/Homme_de_N%C3%A9andertal_734b.html" title="Homme de Néandertal">Homme de Néandertal</a> pour le Châtelperronien, inconnu pour les autres industries de transition.</li>
<li><a href="../../../../articles/a/u/r/Aurignacien.html" title="Aurignacien">Aurignacien</a> (40 000 – 29 000 ans)&#160;: première culture de l’Homme moderne en Europe. L’Aurignacien se caractérise par un débitage laminaire, ainsi que des outils caractéristiques, comme les <a href="../../../../articles/g/r/a/Grattoir.html" title="Grattoir">grattoirs</a> sur lame d’une forme étranglée ainsi que des pointes de <a href="../../../../articles/s/a/g/Sagaie.html" title="Sagaie">sagaies</a> à base fendue pour faciliter leur emmanchement. L'<a href="../../../../articles/a/r/t/Art_mobilier.html" title="Art mobilier">art mobilier</a> et <a href="../../../../articles/a/r/t/Art_pari%C3%A9tal.html" title="Art pariétal">pariétal</a> fait son apparition, avec de nombreuses statuettes et des figurations pariétales en grottes, notamment dans la <a href="../../../../articles/g/r/o/Grotte_Chauvet_95b9.html" title="Grotte Chauvet">grotte Chauvet</a>.</li>
<li><a href="../../../../articles/g/r/a/Gravettien.html" title="Gravettien">Gravettien</a> (29 000 – 21 000 ans)&#160;: il se caractérise par l’apparition d’une retouche abrupte particulière, permettant de créer un dos sur les lames, une surface plane plus facile à encoller sur une sagaie avec de la glu ou du mastic, et à fixer à l’aide d’une corde ou de taffetas. Les grottes sont toujours ornées (<a href="../../../../articles/g/r/o/Grotte_Cosquer_216e.html" title="Grotte Cosquer">grotte Cosquer</a>, <a href="../../../../articles/g/r/o/Grottes_de_Gargas_1bd0.html" title="Grottes de Gargas">Gargas</a>, <a href="../../../../articles/g/r/o/Grotte_Mayenne-Sciences_4bd3.html" title="Grotte Mayenne-Sciences">Mayenne-Sciences</a>), avec en particulier des <a href="../../../../articles/m/a/i/Main_n%C3%A9gative.html" title="Main négative">mains négatives</a> et des ponctuations. Dans toute l’Europe, apparaissent des statuettes féminines aux fesses rebondies, surnommées <a href="../../../../articles/v/%C3%A9/n/V%C3%A9nus_pal%C3%A9olithique.html" title="Vénus paléolithique">Vénus</a>, aux hanches généreuses et à la poitrine énorme et tombante, comme la <a href="../../../../articles/v/%C3%A9/n/V%C3%A9nus_de_Willendorf_8938.html" title="Vénus de Willendorf">Vénus de Willendorf</a>. Il pourrait s’agir de symboles de fécondité.</li>
<li><a href="../../../../articles/s/o/l/Solutr%C3%A9en.html" title="Solutréen">Solutréen</a> (21 000 – 18 000 ans), seulement identifié à l'Ouest du Rhône, en France, en Espagne et au Portugal. Les tailleurs solutréens façonnaient des outils extrêmement fins, retouchés sur les deux faces, au tranchant fin et effilé. Le plus célèbre est l'outil surnommé «&#160;<a href="../../../../articles/f/e/u/Feuille_de_laurier.html" title="Feuille de laurier">feuille de laurier</a>&#160;», en raison de sa finesse. C’est également au Solutréen qu’apparaissent deux outils majeurs&#160;: l’<a href="../../../../articles/a/i/g/Aiguille_%C3%A0_coudre.html" title="Aiguille à coudre">aiguille</a> à chas, qui permet de coudre les vêtements, et le <a href="../../../../articles/p/r/o/Propulseur.html" title="Propulseur">propulseur</a>, qui permet de démultiplier la puissance et la distance de jet des sagaies.</li>
<li><a href="../../../../articles/%C3%A9/p/i/%C3%89pigravettien.html" title="Épigravettien">Épigravettien</a>, présent à l'Est du Rhône, en France et en Italie.</li>
<li><a href="../../../../articles/b/a/d/Badegoulien.html" title="Badegoulien">Badegoulien</a> (19 000 - 17 000)&#160;: connu seulement en France et en Suisse, il correspond à l'ancienne dénomination «&#160;<a href="../../../../articles/m/a/g/Magdal%C3%A9nien.html" title="Magdalénien">Magdalénien</a> ancien&#160;». Il se différencie nettement du Magadalénien <i>stricto sensu</i> du point de vue technique (débitage d'<a href="../../../../articles/%C3%A9/c/l/%C3%89clat_%28pr%C3%A9histoire%29.html" class="mw-redirect" title="Éclat (préhistoire)">éclats</a>) et <a href="../../../../articles/t/y/p/Typologie.html" title="Typologie">typologique</a> (abondance des <a href="../../../../articles/g/r/a/Grattoir.html" title="Grattoir">grattoirs</a> et des outils archaïques, rareté des burins et des lamelles à dos).</li>
<li><a href="../../../../articles/m/a/g/Magdal%C3%A9nien.html" title="Magdalénien">Magdalénien</a> (17 000 – 9 000 ans)&#160;: le Magdalénien est le dernier complexe du <a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique_sup%C3%A9rieur.html" title="Paléolithique supérieur">Paléolithique supérieur</a>, qui voit la fin de la dernière <a href="../../../../articles/g/l/a/Glaciation.html" title="Glaciation">glaciation</a> et l’apparition progressive des conditions climatiques actuelles. Le grand développement du travail de l’os et du bois de cervidé culmine avec l’invention du <a href="../../../../articles/h/a/r/Harpon.html" title="Harpon">harpon</a>. Les magdaléniens pratiquent une chasse souvent considérée comme spécialisée, car centrée sur une seule espèce, comme le cheval ou le renne <sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4" title=""><span class="cite_crochet">[</span>5<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>. Sur certains sites, seul le saumon est pêché. L’exploitation des territoires acquiert une plus grande extension&#160;: il arrive que des matières premières ou des coquillages soient retrouvés à des centaines de kilomètres de leur lieu d'origine, mais il est alors difficile de savoir s'il s'agit d'acquisitions directes ou par échange. L'art pariétal est particulièrement riche et diversifié (<a href="../../../../articles/g/r/o/Grotte_de_Rouffignac_846b.html" title="Grotte de Rouffignac">Rouffignac</a>, <a href="../../../../articles/g/r/o/Grotte_de_Niaux_4835.html" title="Grotte de Niaux">Niaux</a>, <a href="../../../../articles/r/o/c/Roc-aux-Sorciers_77b9.html" title="Roc-aux-Sorciers">Roc-aux-Sorciers</a>, <a href="../../../../articles/a/l/t/Altamira.html" title="Altamira">Altamira</a>, etc.). Le Magdalénien est présent en Europe occidentale (Péninsule ibérique, France, Suisse, Allemagne et Pologne <sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5" title=""><span class="cite_crochet">[</span>6<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>).</li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
</ul>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/%C3%A9/p/i/%C3%89pipal%C3%A9olithique.html" title="Épipaléolithique">Épipaléolithique</a>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/a/z/i/Azilien.html" title="Azilien">Azilien</a></li>
<li><a href="../../../../articles/v/a/l/Valorguien.html" title="Valorguien">Valorguien</a></li>
<li><a href="../../../../articles/m/o/n/Montadien.html" title="Montadien">Montadien</a></li>
</ul>
</li>
</ul>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/m/%C3%A9/s/M%C3%A9solithique.html" title="Mésolithique">Mésolithique</a></li>
</ul>
<p>Période durant laquelle l’Homme, encore chasseur-cueilleur, est confronté à la fin de l’époque glaciaire et à la modification de l’environnement, avec en particulier le développement des forêts.</p>
<ul>
<li>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/s/a/u/Sauveterrien.html" title="Sauveterrien">Sauveterrien</a></li>
<li><a href="../../../../articles/t/a/r/Tardenoisien.html" title="Tardenoisien">Tardenoisien</a></li>
<li><a href="../../../../articles/c/a/s/Castelnovien.html" title="Castelnovien">Castelnovien</a></li>
<li><a href="../../../../articles/m/a/g/Maglemosien.html" title="Maglemosien">Maglemosien</a></li>
</ul>
</li>
</ul>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/n/%C3%A9/o/N%C3%A9olithique.html" title="Néolithique">Néolithique</a>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/c/a/r/Cardial.html" title="Cardial">Cardial</a> (courant de <a href="../../../../articles/n/%C3%A9/o/N%C3%A9olithisation.html" class="mw-redirect" title="Néolithisation">néolithisation</a> Méditerranéen)</li>
<li><a href="../../../../articles/d/a/n/Danubien.html" class="mw-redirect" title="Danubien">Danubien</a> (courant de <a href="../../../../articles/n/%C3%A9/o/N%C3%A9olithisation.html" class="mw-redirect" title="Néolithisation">néolithisation</a> centre Européen)</li>
<li><a href="../../../../articles/c/h/a/Chass%C3%A9en.html" title="Chasséen">Chasséen</a> (sud de la France)</li>
</ul>
</li>
</ul>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/%C3%A2/g/e/%C3%82ge_du_bronze.html" title="Âge du bronze">Âge du bronze</a>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/b/r/o/Bronze_ancien.html" title="Bronze ancien">Bronze ancien</a></li>
<li><a href="../../../../articles/b/r/o/Bronze_moyen.html" title="Bronze moyen">Bronze moyen</a></li>
<li><a href="../../../../articles/b/r/o/Bronze_final.html" title="Bronze final">Bronze final</a></li>
</ul>
</li>
</ul>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/%C3%A2/g/e/%C3%82ge_du_fer.html" title="Âge du fer">Âge du fer</a>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/c/i/v/Civilisation_de_Hallstatt_3cab.html" title="Civilisation de Hallstatt">Hallstatt</a> (voir <a href="../../../../articles/c/e/l/Celtes.html" title="Celtes">celtes</a>)</li>
<li><a href="../../../../articles/l/a/_/La_T%C3%A8ne_dd7a.html" title="La Tène">La Tène</a> (voir <a href="../../../../articles/c/e/l/Celtes.html" title="Celtes">celtes</a>)</li>
</ul>
</li>
</ul>
<p>La plupart de ces termes ont une valeur limitée géographiquement et souvent, plus la période est récente, plus la zone géographique concernée est restreinte. Pour d'autres régions du globe, d'autres cultures se sont développées comme le Paléoindien et le Formatif pour l’<a href="../../../../articles/a/m/%C3%A9/Am%C3%A9rique_du_Nord_bf0b.html" title="Amérique du Nord">Amérique du Nord</a>, ou le <a href="../../../../articles/j/o/m/Jomon.html" class="mw-redirect" title="Jomon">Jomon</a> pour le <a href="../../../../articles/j/a/p/Japon.html" title="Japon">Japon</a>.</p>
<p>Il existe d’autres catégories, de moindre durée, qui ne sont pas reconnues dans toutes les régions du globe ou par l’ensemble de la communauté scientifique. C’est le cas, par exemple, de l’<a href="../../../../articles/%C3%A2/g/e/%C3%82ge_du_cuivre.html" title="Âge du cuivre">Âge du cuivre</a> ou du <a href="../../../../articles/c/h/a/Chalcolithique.html" title="Chalcolithique">Chalcolithique</a>.</p>
<p><a name="Quelques_dates_importantes" id="Quelques_dates_importantes"></a></p>
<h2><span class="editsection">[<a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" title="Modifier la section&#160;: Quelques dates importantes">modifier</a>]</span> <span class="mw-headline">Quelques dates importantes</span></h2>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique.html" title="Paléolithique">Paléolithique</a>
<ul>
<li>Il y a 5 Ma<sup id="cite_ref-Ma_1-1" class="reference"><a href="#cite_note-Ma-1" title=""><span class="cite_crochet">[</span>2<span class="cite_crochet">]</span></a></sup>&#160;: apparition des <a href="../../../../articles/a/u/s/Australopith%C3%A8que.html" title="Australopithèque">Australopithèques</a></li>
<li>Il y a 3 Ma&#160;: apparition d’<i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_rudolfensis.html" title="Homo rudolfensis">Homo rudolfensis</a></i> souvent considéré comme le premier représentant du genre humain <sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6" title=""><span class="cite_crochet">[</span>7<span class="cite_crochet">]</span></a></sup></li>
<li>Il y a 400&#160;000 ans&#160;: domestication du <a href="../../../../articles/f/e/u/Feu_%28combustion%29.html" class="mw-redirect" title="Feu (combustion)">feu</a> à <a href="../../../../articles/m/e/n/Menez-Dregan_e0a7.html" title="Menez-Dregan">Menez-Dregan</a> et <a href="../../../../articles/v/%C3%A9/r/V%C3%A9rtessz%C5%91l%C5%91s.html" title="Vértesszőlős">Vértesszőlős</a></li>
<li>Il y a 100&#160;000 ans&#160;: premières sépultures au Proche-Orient</li>
<li>Il y a 30&#160;000 ans&#160;: en Europe, <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_sapiens.html" title="Homo sapiens">Homo sapiens</a></i> est la seule espèce humaine restante après la disparition de l’<a href="../../../../articles/h/o/m/Homme_de_N%C3%A9andertal_734b.html" title="Homme de Néandertal">Homme de Néandertal</a></li>
<li>Il y a 20&#160;000 ans&#160;: <a href="../../../../articles/p/e/i/Peinture.html" title="Peinture">peintures</a> de <a href="../../../../articles/g/r/o/Grotte_de_Lascaux_11e7.html" title="Grotte de Lascaux">Lascaux</a>.</li>
</ul>
</li>
</ul>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/n/%C3%A9/o/N%C3%A9olithique.html" title="Néolithique">Néolithique</a>
<ul>
<li>Vers -10&#160;000&#160;: premiers villages (<a href="../../../../articles/%C3%A7/a/t/%C3%87atal_H%C3%BCy%C3%BCk_adf8.html" title="Çatal Hüyük">Çatal Hüyük</a> en <a href="../../../../articles/t/u/r/Turquie.html" title="Turquie">Turquie</a>)</li>
<li>Vers -4&#160;500 / -2&#160;000&#160;: <a href="../../../../articles/m/%C3%A9/g/M%C3%A9galithisme.html" title="Mégalithisme">mégalithisme</a> (<a href="../../../../articles/d/o/l/Dolmen.html" title="Dolmen">dolmens</a> et <a href="../../../../articles/m/e/n/Menhir.html" title="Menhir">menhirs</a>)</li>
<li>Vers 3&#160;300 av. J.-C.&#160;: invention de l’<a href="../../../../articles/%C3%A9/c/r/%C3%89criture.html" title="Écriture">écriture</a> en <a href="../../../../articles/%C3%A9/g/y/%C3%89gypte.html" title="Égypte">Égypte</a> et <a href="../../../../articles/m/%C3%A9/s/M%C3%A9sopotamie.html" title="Mésopotamie">Mésopotamie</a>, fin de la Préhistoire.</li>
</ul>
</li>
</ul>
<p><a name="Notes_et_r.C3.A9f.C3.A9rences_de_l.27article" id="Notes_et_r.C3.A9f.C3.A9rences_de_l.27article"></a></p>
<h2><span class="editsection">[<a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" title="Modifier la section&#160;: Notes et références de l'article">modifier</a>]</span> <span class="mw-headline">Notes et références de l'article</span></h2>
<div style="font-size: 85%">
<ol class="references">
<li id="cite_note-0"><span class="renvois_vers_le_texte"><a href="#cite_ref-0" title="">↑</a></span> Leclerc, J. et Tarrête, J. (1988) - «&#160;Préhistoire&#160;», in: <i>Dictionnaire de la Préhistoire</i>, Leroi-Gourhan, A., (Éd.), PUF, pp. 899-900.</li>
<li id="cite_note-Ma-1"><span class="renvois_vers_le_texte">↑ <a href="#cite_ref-Ma_1-0" title=""><sup style="padding-left: 1px;">a</sup></a>  <a href="#cite_ref-Ma_1-1" title=""><sup style="padding-left: 1px;">b</sup></a> </span> Ma = Million d'années</li>
<li id="cite_note-2"><span class="renvois_vers_le_texte"><a href="#cite_ref-2" title="">↑</a></span> Leclerc, J. et Tarrête, J. (1988) - «&#160;Protohistoire&#160;», in: <i>Dictionnaire de la Préhistoire</i>, Leroi-Gourhan, A., (Éd.), PUF, p. 905.</li>
<li id="cite_note-3"><span class="renvois_vers_le_texte"><a href="#cite_ref-3" title="">↑</a></span> cf. notamment Otte, M. (2001) <i>La Protohistoire</i>, De Boeck - Wesmael, 396 p.</li>
<li id="cite_note-4"><span class="renvois_vers_le_texte"><a href="#cite_ref-4" title="">↑</a></span> Des chasses spécialisées sont toutefois connues dès le <a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9olithique_moyen.html" title="Paléolithique moyen">Paléolithique moyen</a>.</li>
<li id="cite_note-5"><span class="renvois_vers_le_texte"><a href="#cite_ref-5" title="">↑</a></span> F. Djindjian, J. Koslowski, M. Otte&#160;: <i>Le Paléolithique supérieur en Europe</i>, A. Colin (1999), pp. 257-287.</li>
<li id="cite_note-6"><span class="renvois_vers_le_texte"><a href="#cite_ref-6" title="">↑</a></span> Sandrine Prat, «&#160;<a href="http://www.cnrs.fr/cw/dossiers/Origine/carte/habilis.htm" class="external text" title="http://www.cnrs.fr/cw/dossiers/Origine/carte/habilis.htm" rel="nofollow"><i>Homo rudolfensis</i> et <i>Homo habilis</i>, De la difficulté de définir <i>Homo habilis</i></a>&#160;»</li>
</ol>
</div>
<p><a name="Voir_aussi" id="Voir_aussi"></a></p>
<h2><span class="editsection">[<a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" title="Modifier la section&#160;: Voir aussi">modifier</a>]</span> <span class="mw-headline">Voir aussi</span></h2>
<div class="noprint wikilien_alternatif" style="clear:right; float:right;margin:0 0 1em 1em;width:250px;border:solid #AAAAAA 1px; background:#f9f9f9;padding:0px;font-size:90%;text-align:left;">
<table cellpadding="2" cellspacing="0" style="background-color:transparent">
<tr valign="middle">
<td style="line-height:50px;vertical-align:middle;position:relative" align="center" valign="middle">
<div style="position: relative;"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Accueil" title="commons:Accueil"><img alt="commons:Accueil" src="../../../../images/shared/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/50px-Commons-logo.svg.png" width="50" height="67" border="0" /></a></div>
</td>
<td valign="middle">
<p><span class="plainlinks"><a href="../../../../articles/w/i/k/Wikimedia_Commons_7b57.html" title="Wikimedia Commons">Wikimedia Commons</a> propose des documents multimédia libres sur <b><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Prehistory?uselang=fr" class="external text" title="http://commons.wikimedia.org/wiki/Prehistory?uselang=fr" rel="nofollow">Préhistoire.</a></b></span></p>
</td>
</tr>
</table>
</div>
<p><a name="Articles_connexes" id="Articles_connexes"></a></p>
<h3><span class="editsection">[<a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" title="Modifier la section&#160;: Articles connexes">modifier</a>]</span> <span class="mw-headline">Articles connexes</span></h3>
<p>Classement encyclopédique</p>
<ul>
<li><b><a href="../../../../articles/s/c/i/Sciences_humaines.html" title="Sciences humaines">Sciences humaines</a></b>
<ul>
<li><b><a href="../../../../articles/a/r/c/Arch%C3%A9ologie.html" title="Archéologie">Archéologie</a></b></li>
</ul>
</li>
</ul>
<p>Autres</p>
<ul>
<li><a href="../../../../articles/l/e/x/Lexique_de_l%27arch%C3%A9ologie.html" title="Lexique de l'archéologie">Lexique de l'archéologie</a></li>
<li><a href="../../../../articles/p/a/l/Pal%C3%A9oanthropologie.html" title="Paléoanthropologie">Paléoanthropologie</a></li>
<li><a href="../../../../articles/%C3%A9/v/o/%C3%89volution_humaine.html" title="Évolution humaine">Évolution</a> de l’Homme</li>
<li><a href="../../../../articles/t/o/u/Touma%C3%AF.html" title="Toumaï">Toumaï</a>, ancêtre commun à l’Homme et au Singe&#160;?</li>
<li><a href="../../../../articles/l/u/c/Lucy_%28pal%C3%A9oanthropologie%29.html" title="Lucy (paléoanthropologie)">Lucy (paléoanthropologie)</a></li>
<li><a href="../../../../articles/m/i/g/Migration_humaine.html" title="Migration humaine">Migration humaine</a></li>
</ul>
<p><a name="Liens_et_documents_externes" id="Liens_et_documents_externes"></a></p>
<h3><span class="editsection">[<a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" title="Modifier la section&#160;: Liens et documents externes">modifier</a>]</span> <span class="mw-headline">Liens et documents externes</span></h3>
<ul>
<li><a href="http://www.quercy.net/institutions/prehistoire_quercinoise/liens_3.html" class="external text" title="http://www.quercy.net/institutions/prehistoire_quercinoise/liens_3.html" rel="nofollow">La Préhistoire sur le web</a> liste de sites très complète</li>
<li><a href="http://www.mnha.public.lu/collections/prehistoire/index.html" class="external text" title="http://www.mnha.public.lu/collections/prehistoire/index.html" rel="nofollow">Section Préhistoire du Musée National d'Histoire et d'Art du Grand-Duché de Luxembourg</a></li>
<li><a href="http://www.ac-creteil.fr/svt/nemours/mpn-accu.htm/" class="external text" title="http://www.ac-creteil.fr/svt/nemours/mpn-accu.htm/" rel="nofollow">Musée de Préhistoire d'Ile-de-France</a></li>
<li><a href="http://www.hominides.com" class="external text" title="http://www.hominides.com" rel="nofollow">La Préhistoire, la chronologie et les hominidés</a></li>
<li><a href="http://www.culture.gouv.fr/culture/arcnat/fr/" class="external text" title="http://www.culture.gouv.fr/culture/arcnat/fr/" rel="nofollow">Le site du Ministère de la culture français sur l'Archéologie</a></li>
<li><a href="http://www.culture.fr/Groups/archeologie/home" class="external text" title="http://www.culture.fr/Groups/archeologie/home" rel="nofollow">Lien vers www.culture.fr/archéologie</a></li>
</ul>
<p><a name="Bibliographie" id="Bibliographie"></a></p>
<h3><span class="editsection">[<a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" title="Modifier la section&#160;: Bibliographie">modifier</a>]</span> <span class="mw-headline">Bibliographie</span></h3>
<ul>
<li><i>Dictionnaire de la Préhistoire</i>, sous la direction d'A. Leroi-Gourhan, PUF, Paris, 1988 (rééd. 1994).</li>
<li><i>La Préhistoire dans le monde</i>, sous la direction de J. Garanger, PUF, Paris, 1992.</li>
<li><i>L'invention de la Préhistoire, une anthologie</i>, Presses Pocket, 1992.</li>
</ul>
<p><a name="Navigation" id="Navigation"></a></p>
<h3><span class="editsection">[<a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html" title="Modifier la section&#160;: Navigation">modifier</a>]</span> <span class="mw-headline">Navigation</span></h3>
<table class="toccolours" style="text-align:center;margin:0.5em auto;width:70%;clear:both;" align="center">
<tr>
<th style="background-color:#E8D080;">
<div style="float:left; width:6em; text-align:left">
<div class="noprint plainlinksneverexpand" style="background-color:transparent; padding:0; font-size:xx-small; color:#000000; white-space:nowrap;"><a href="../../../../articles/h/o/m/Mod%C3%A8le%7EHominines_1192.html" title="Modèle:Hominines"><span title="Voir ce modèle.">v</span></a>&#160;· <a href="../../../../articles/h/o/m/Discussion_Mod%C3%A8le%7EHominines_6974.html" title="Discussion Modèle:Hominines"><span style="color:#002bb8;" title="Discussion sur ce modèle.">d</span></a>&#160;· <a href="http://fr.wikipedia.org../../../../articles/h/o/m/Mod%C3%A8le%7EHominines_1192.html" class="external text" title="http://fr.wikipedia.org../../../../articles/h/o/m/Mod%C3%A8le%7EHominines_1192.html" rel="nofollow"><span title="Modifier ce modèle. Merci de prévisualiser avant de sauvegarder.">m</span></a></div>
</div>
<b>Liste d'espèces d'<a href="../../../../articles/h/o/m/Hominines.html" class="mw-redirect" title="Hominines">hominines</a></b> <small>(voir également «&#160;<a href="../../../../articles/%C3%A9/v/o/%C3%89volution_humaine.html#.C3.89volution_des_hominines" title="Évolution humaine">évolution des hominines</a>&#160;»)</small></th>
</tr>
<tr>
<td style="font-size:90%;"><i><a href="../../../../articles/s/a/h/Sahelanthropus_tchadensis.html" title="Sahelanthropus tchadensis">Sahelanthropus tchadensis</a></i> (<a href="../../../../articles/t/o/u/Touma%C3%AF.html" title="Toumaï">Toumaï</a>) • <i><a href="../../../../articles/o/r/r/Orrorin_tugenensis.html" title="Orrorin tugenensis">Orrorin tugenensis</a></i> (<a href="../../../../articles/m/i/l/Millenium_Ancestor_a455.html" title="Millenium Ancestor">Millenium Ancestor</a>)</td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size:90%;"><b><a href="../../../../articles/a/r/d/Ardipith%C3%A8que.html" title="Ardipithèque">Ardipithèques</a></b>&#160;: <i><a href="../../../../articles/a/r/d/Ardipithecus_kadabba.html" title="Ardipithecus kadabba">A.&#160;kadabba</a></i> • <i><a href="../../../../articles/a/r/d/Ardipithecus_ramidus.html" title="Ardipithecus ramidus">A.&#160;ramidus</a></i></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size:90%;"><b><a href="../../../../articles/a/u/s/Australopith%C3%A8que.html" title="Australopithèque">Australopithèques</a> et <a href="../../../../articles/p/a/r/Paranthrope.html" class="mw-redirect" title="Paranthrope">Paranthropes</a></b> : <i><a href="../../../../articles/a/u/s/Australopithecus_afarensis.html" title="Australopithecus afarensis">A.&#160;afarensis</a></i>&#160;(<a href="../../../../articles/l/u/c/Lucy_%28pal%C3%A9oanthropologie%29.html" title="Lucy (paléoanthropologie)">Lucy</a>, <a href="../../../../articles/s/e/l/Selam.html" title="Selam">Selam</a>)&#160;• <i><a href="../../../../articles/a/u/s/Australopithecus_africanus.html" title="Australopithecus africanus">A.&#160;africanus</a></i>&#160;• <i><a href="../../../../articles/a/u/s/Australopithecus_anamensis.html" title="Australopithecus anamensis">A.&#160;anamensis</a></i>&#160;• <i><a href="../../../../articles/a/u/s/Australopithecus_bahrelghazali.html" title="Australopithecus bahrelghazali">A.&#160;bahrelghazali</a></i>&#160;(<a href="../../../../articles/a/b/e/Abel_%28hominid%C3%A9%29.html" title="Abel (hominidé)">Abel</a>)&#160;• <i><a href="../../../../articles/a/u/s/Australopithecus_garhi.html" title="Australopithecus garhi">A.&#160;garhi</a></i>&#160;• <i><a href="../../../../articles/p/a/r/Paranthropus_aethiopicus.html" title="Paranthropus aethiopicus">P.&#160;aethiopicus</a></i>&#160;• <i><a href="../../../../articles/p/a/r/Paranthropus_boisei.html" class="mw-redirect" title="Paranthropus boisei">P.&#160;boisei</a></i>&#160;• <i><a href="../../../../articles/p/a/r/Paranthropus_robustus.html" class="mw-redirect" title="Paranthropus robustus">P.&#160;robustus</a></i></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size:90%;"><i><a href="../../../../articles/k/e/n/Kenyanthropus_platyops.html" title="Kenyanthropus platyops">Kenyanthropus platyops</a></i></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size:90%;"><i><b><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo.html" title="Homo">Homo</a></b></i>&#160;: <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_antecessor.html" title="Homo antecessor">H.&#160;antecessor</a></i>&#160;• <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_habilis.html" title="Homo habilis">H.&#160;habilis</a></i>&#160;• <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_rudolfensis.html" title="Homo rudolfensis">H.&#160;rudolfensis</a></i>&#160;• <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_rhodesiensis.html" title="Homo rhodesiensis">H.&#160;rhodesiensis</a></i>&#160;• <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_georgicus.html" title="Homo georgicus">H.&#160;georgicus</a></i>&#160;• <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_cepranensis.html" title="Homo cepranensis">H.&#160;cepranensis</a></i>&#160;• <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_erectus.html" title="Homo erectus">H.&#160;erectus</a></i>&#160;• <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_ergaster.html" title="Homo ergaster">H.&#160;ergaster</a></i>&#160;• <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_heidelbergensis.html" title="Homo heidelbergensis">H.&#160;heidelbergensis</a></i>&#160;(<a href="../../../../articles/h/o/m/Homme_de_Tautavel_3cb1.html" title="Homme de Tautavel">Homme de Tautavel</a>)&#160;• <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homme_de_N%C3%A9andertal_734b.html" title="Homme de Néandertal">H.&#160;neanderthalensis</a></i>&#160;• <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_floresiensis.html" class="mw-redirect" title="Homo floresiensis">H.&#160;floresiensis</a></i>&#160;• <i><a href="../../../../articles/h/o/m/Homo_sapiens.html" title="Homo sapiens">H.&#160;sapiens</a></i>&#160;(<a href="../../../../articles/h/o/m/Homme_de_Cro-Magnon_1f42.html" title="Homme de Cro-Magnon">Homme de Cro-Magnon</a>)</td>
</tr>
</table>
<ul id="bandeau-portail" class="bandeau-portail">
<li><span class="bandeau-portail-element"><span class="bandeau-portail-icone"><a href="../../../../articles/v/e/n/Image%7EVenus_of_Brassempouy.jpg_6122.html" class="image" title="Icône du portail de la Préhistoire"><img alt="Icône du portail de la Préhistoire" src="../../../../images/shared/thumb/6/6b/Venus_of_Brassempouy.jpg/31px-Venus_of_Brassempouy.jpg" width="31" height="24" border="0" /></a></span> <span class="bandeau-portail-texte"><a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Portail%7EPr%C3%A9histoire_890a.html" title="Portail:Préhistoire">Portail de la Préhistoire</a></span></span></li>
</ul>
<p><span id="ADQ-interwiki-sr" style="display:none;" class="AdQ"></span></p>


<!-- 
NewPP limit report
Preprocessor node count: 492/1000000
Post-expand include size: 11496/2048000 bytes
Template argument size: 1724/2048000 bytes
Expensive parser function count: 2/500
-->
<div class="printfooter">
</div>
	    <div id="catlinks"><div id='catlinks' class='catlinks'><div id="mw-normal-catlinks"><a href="../../../../articles/a/c/c/Cat%C3%A9gorie%7EAccueil_1aae.html" title="Catégorie:Accueil">Catégorie</a>&nbsp;:&#32;<span dir='ltr'><a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Cat%C3%A9gorie%7EPr%C3%A9histoire_7e97.html" title="Catégorie:Préhistoire">Préhistoire</a></span></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-cats-hidden">Catégorie cachée&nbsp;:&#32;<span dir='ltr'><a href="../../../../articles/a/r/t/Cat%C3%A9gorie%7EArticle_manquant_de_r%C3%A9f%C3%A9rence_depuis_date_inconnue_e470.html" title="Catégorie:Article manquant de référence depuis date inconnue">Article manquant de référence depuis date inconnue</a></span></div></div></div>	    <!-- end content -->
	    <div class="visualClear"></div>
	  </div>
	</div>
      </div>
      <div id="column-one">
	<div id="p-cactions" class="portlet">
	  <h5>Views</h5>
	  <ul>
	    <li id="ca-nstab-main"
	       class="selected"	       ><a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9histoire.html">Article</a></li><li id="ca-talk"
	       	       ><a href="../../../../articles/p/r/%C3%A9/Discuter%7EPr%C3%A9histoire_cbe5.html">Discussion</a></li><li id="ca-current"
	       	       ><a href="http://fr.wikipedia.org/wiki/Pr%C3%A9histoire">Version actuelle</a></li>	  </ul>
	</div>
	<div class="portlet" id="p-logo">
	  <a style="background-image: url(../../../../misc/Wiki.png);"
	    href="../../../../index.html"
	    title="Accueil"></a>
	</div>
	<script type="text/javascript"> if (window.isMSIE55) fixalpha(); </script>
		<div class='portlet' id='p-navigation'>
	  <h5>Navigation</h5>
	  <div class='pBody'>
	    <ul>
	    	      <li id="n-mainpage"><a href="../../../../index.html">Accueil</a></li>
	     	      <li id="n-thema"><a href="../../../../articles/a/c/c/Portail%7EAccueil_bcc9.html">Portails thématiques</a></li>
	     	      <li id="n-alphindex"><a href="../../../../articles/t/o/u/Special%7EToutes_les_pages_fabc.html">Index alphabétique</a></li>
	     	      <li id="n-randompage"><a href="../../../../articles/p/a/g/Special%7EPage_au_hasard_9c81.html">Un article au hasard</a></li>
	     	      <li id="n-contact"><a href="../../../../articles/c/o/n/Wikip%C3%A9dia%7EContact_929e.html">Contacter Wikipédia</a></li>
	     	    </ul>
	  </div>
	</div>
		<div class='portlet' id='p-Contribuer'>
	  <h5>Contribuer</h5>
	  <div class='pBody'>
	    <ul>
	    	      <li id="n-help"><a href="../../../../articles/s/o/m/Aide%7ESommaire_c9f0.html">Aide</a></li>
	     	      <li id="n-portal"><a href="../../../../articles/a/c/c/Wikip%C3%A9dia%7EAccueil_5272.html">Communauté</a></li>
	     	      <li id="n-recentchanges"><a href="../../../../articles/m/o/d/Special%7EModifications_r%C3%A9centes_b222.html">Modifications récentes</a></li>
	     	      <li id="n-aboutwp"><a href="../../../../articles/a/c/c/Wikip%C3%A9dia%7EAccueil_des_nouveaux_arrivants_0784.html">Accueil des nouveaux arrivants</a></li>
	     	      <li id="n-sitesupport"><a href="http://meta.wikimedia.org/wiki/Faire_un_don:_explication">Faire un don</a></li>
	     	    </ul>
	  </div>
	</div>
		<div id="p-search" class="portlet">
	  <h5><label for="searchInput">Rechercher</label></h5>
	  <div id="searchBody" class="pBody">
	    <form action="javascript:goToStatic(3)" id="searchform"><div>
	      <input id="searchInput" name="search" type="text"
	        accesskey="C" value="" />
	      <input type='submit' name="go" class="searchButton" id="searchGoButton"
	        value="Aller" />
	    </div></form>
	  </div>
	</div>
	<div id="p-lang" class="portlet">
	  <h5>Autres langues</h5>
	  <div class="pBody">
	    <ul>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../ast/articles/p/r/e/Prehistoria.html">Asturianu</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../bn/articles/%E0%A6%AA/%E0%A7%8D/%E0%A6%B0/%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%95-%E0%A6%87%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%B8.html">বাংলা</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../br/articles/r/a/g/Ragistor.html">Brezhoneg</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../ca/articles/p/r/e/Prehist%C3%B2ria.html">Català</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../cs/articles/p/r/a/Prav%C4%9Bk.html">Česky</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../da/articles/m/e/n/Menneskets_urhistorie_og_forhistorie.html">Dansk</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../de/articles/u/r/g/Urgeschichte.html">Deutsch</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../et/articles/e/s/i/Esiaeg.html">Eesti</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../en/articles/p/r/e/Prehistory.html">English</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../es/articles/p/r/e/Prehistoria.html">Español</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../eo/articles/p/r/a/Prahistorio.html">Esperanto</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../ko/articles/%EC%84%A0/%EC%82%AC/%EC%8B%9C/%EC%84%A0%EC%82%AC%EC%8B%9C%EB%8C%80.html">한국어</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../it/articles/p/r/e/Preistoria.html">Italiano</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../he/articles/%D7%A4/%D7%A8/%D7%94/%D7%A4%D7%A8%D7%94%D7%99%D7%A1%D7%98%D7%95%D7%A8%D7%99%D7%94.html">עברית</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../la/articles/p/r/a/Praehistoricum_aevum.html">Latina</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../lv/articles/a/i/z/Aizv%C4%93sture.html">Latviešu</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../lb/articles/v/i/r/Virgeschicht.html">Lëtzebuergesch</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../hu/articles/%C3%B3/k/o/%C3%93kori_t%C3%B6rt%C3%A9nelem.html">Magyar</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../nl/articles/p/r/e/Prehistorie.html">Nederlands</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../ja/articles/%E5%85%88/%E5%8F%B2/%E6%99%82/%E5%85%88%E5%8F%B2%E6%99%82%E4%BB%A3.html">日本語</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../no/articles/o/l/d/Oldtiden.html">‪Norsk (bokmål)‬</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../pl/articles/p/r/e/Prehistoria.html">Polski</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../pt/articles/p/r/%C3%A9/Pr%C3%A9-hist%C3%B3ria.html">Português</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../ru/articles/%D0%B4/%D1%80/%D0%B5/%D0%94%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%BC%D0%B8%D1%80.html">Русский</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../sr/articles/%D0%BF/%D1%80/%D0%B0/%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%98%D0%B0.html">Српски / Srpski</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../su/articles/p/r/a/Prasajarah.html">Basa Sunda</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../ta/articles/%E0%AE%A4/%E0%AF%8A/%E0%AE%B2/%E0%AE%A4%E0%AF%8A%E0%AE%B2%E0%AF%8D_%E0%AE%AA%E0%AE%B4%E0%AE%99%E0%AF%8D%E0%AE%95%E0%AE%BE%E0%AE%B2%E0%AE%AE%E0%AF%8D.html">தமிழ்</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../th/articles/%E0%B8%A2/%E0%B8%B8/%E0%B8%84/%E0%B8%A2%E0%B8%B8%E0%B8%84%E0%B8%81%E0%B9%88%E0%B8%AD%E0%B8%99%E0%B8%9B%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%A7%E0%B8%B1%E0%B8%95%E0%B8%B4%E0%B8%A8%E0%B8%B2%E0%B8%AA%E0%B8%95%E0%B8%A3%E0%B9%8C.html">ไทย</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../tr/articles/p/r/e/Prehistorya.html">Türkçe</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../zh/articles/%E5%8F%B2/%E5%89%8D/%E5%8F%B2/%E5%8F%B2%E5%89%8D%E5%8F%B2.html">中文</a>
	      </li>
	      	      <li>
	      <a href="../../../../../ht/articles/p/r/e/Preyistwa.html">Kreyòl ayisyen</a>
	      </li>
	      	    </ul>
	  </div>
	</div>
	      </div><!-- end of the left (by default at least) column -->
      <div class="visualClear"></div>
      <div id="footer">
    <div id="f-poweredbyico"><a href="http://www.mediawiki.org/"><img src="../../../../skins/common/images/poweredby_mediawiki_88x31.png" alt="Powered by MediaWiki" /></a></div>	<div id="f-copyrightico"><a href="http://wikimediafoundation.org/"><img src="../../../../misc/wikimedia-button.png" border="0" alt="Wikimedia Foundation"/></a></div>	<ul id="f-list">
	  	  	  <li id="f-credits">Cette page a été modifiée pour la dernière fois le 4 juin 2008 à 15:58 par Utilisateur <a href="../../../../articles/m/a/r/Utilisateur%7EMarkov_86df.html" title="Utilisateur:Markov">Markov</a>. Basé sur le travail de Utilisateur(s) <a href="../../../../articles/i/r/4/Utilisateur%7EIr4ubot_1de3.html" title="Utilisateur:Ir4ubot">Ir4ubot</a>, <a href="../../../../articles/1/2/0/Utilisateur%7E120.html" title="Utilisateur:120">120</a>, Anemotech, <a href="../../../../articles/a/u/s/Utilisateur%7EAuseklis_1a26.html" title="Utilisateur:Auseklis">Auseklis</a>, Serendipita77, <a href="../../../../articles/g/u/%C3%A9/Utilisateur%7EGu%C3%A9rin_Nicolas_c544.html" title="Utilisateur:Guérin Nicolas">Guérin Nicolas</a>, <a href="../../../../articles/a/r/i/Utilisateur%7EAridd_8353.html" title="Utilisateur:Aridd">Aridd</a>, <a href="../../../../articles/a/c/e/Utilisateur%7EAcer11_421b.html" title="Utilisateur:Acer11">Acer11</a>, <a href="../../../../articles/g/r/o/Utilisateur%7EGrook_Da_Oger_3394.html" title="Utilisateur:Grook Da Oger">Grook Da Oger</a>, <a href="../../../../articles/t/u/r/Utilisateur%7ETurb_2d18.html" title="Utilisateur:Turb">Turb</a>, <a href="../../../../articles/l/i/n/Utilisateur%7ELinan_87ff.html" title="Utilisateur:Linan">Linan</a>, <a href="../../../../articles/s/a/l/Utilisateur%7ESalebot_560c.html" title="Utilisateur:Salebot">Salebot</a>, <a href="../../../../articles/k/e/l/Utilisateur%7EKelson_c689.html" title="Utilisateur:Kelson">Kelson</a>, <a href="../../../../articles/p/y/m/Utilisateur%7EPymouss44_8467.html" title="Utilisateur:Pymouss44">Pymouss44</a>, <a href="../../../../articles/m/i/t/Utilisateur%7EMith_8512.html" title="Utilisateur:Mith">Mith</a>, <a href="../../../../articles/u/l/u/Utilisateur%7EUlu_6e01.html" title="Utilisateur:Ulu">Ulu</a>, <a href="../../../../articles/p/v/2/Utilisateur%7EPV250X_ad4c.html" title="Utilisateur:PV250X">PV250X</a>, <a href="../../../../articles/m/a/l/Utilisateur%7EMalta_1310.html" title="Utilisateur:Malta">Malta</a>, <a href="../../../../articles/i/a/l/Utilisateur%7EIAlex_938a.html" title="Utilisateur:IAlex">IAlex</a>, <a href="../../../../articles/n/i/c/Utilisateur%7ENicolas_Ray_14b8.html" title="Utilisateur:Nicolas Ray">Nicolas Ray</a>, Tonkeul, <a href="../../../../articles/l/g/d/Utilisateur%7ELgd_1504.html" title="Utilisateur:Lgd">Lgd</a>, Selfmade, <a href="../../../../articles/p/u/n/Utilisateur%7EPunx_8135.html" title="Utilisateur:Punx">Punx</a>, <a href="../../../../articles/e/r/i/Utilisateur%7EEric.dane_0894.html" title="Utilisateur:Eric.dane">Eric.dane</a>, <a href="../../../../articles/k/o/r/Utilisateur%7EKorrigan_4cd3.html" title="Utilisateur:Korrigan">Korrigan</a>, <a href="../../../../articles/s/t/a/Utilisateur%7EStanlekub_9f3f.html" title="Utilisateur:Stanlekub">Stanlekub</a>, <a href="../../../../articles/j/y/o/Utilisateur%7EJyoccoz_1c2b.html" title="Utilisateur:Jyoccoz">Jyoccoz</a>, FritzGG, <a href="../../../../articles/a/n/d/Utilisateur%7EAnda_e25a.html" title="Utilisateur:Anda">Anda</a>, <a href="../../../../articles/m/o/e/Utilisateur%7EMoez_b60b.html" title="Utilisateur:Moez">Moez</a>, <a href="../../../../articles/z/y/z/Utilisateur%7EZyzomys_15a5.html" title="Utilisateur:Zyzomys">Zyzomys</a>, <a href="../../../../articles/d/o/c/Utilisateur%7EDocteurCosmos_10cb.html" title="Utilisateur:DocteurCosmos">DocteurCosmos</a>, <a href="../../../../articles/f/r/i/Utilisateur%7EFritzG_eee6.html" title="Utilisateur:FritzG">FritzG</a>, <a href="../../../../articles/b/a/p/Utilisateur%7EBapti_41be.html" title="Utilisateur:Bapti">Bapti</a>, <a href="../../../../articles/g/a/m/Utilisateur%7EGaMip_3119.html" title="Utilisateur:GaMip">GaMip</a>, Marsamandes, <a href="../../../../articles/o/l/m/Utilisateur%7EOlmec_d12e.html" title="Utilisateur:Olmec">Olmec</a>, <a href="../../../../articles/j/e/r/Utilisateur%7EJerome66_56af.html" title="Utilisateur:Jerome66">Jerome66</a>, Mat40, <a href="../../../../articles/s/i/x/Utilisateur%7ESixsous_9ca0.html" title="Utilisateur:Sixsous">Sixsous</a>, <a href="../../../../articles/n/a/e/Utilisateur%7ENaevus_3b75.html" title="Utilisateur:Naevus">Naevus</a>, <a href="../../../../articles/v/i/n/Utilisateur%7EVincnet_5010.html" title="Utilisateur:Vincnet">Vincnet</a>, <a href="../../../../articles/b/o/r/Utilisateur%7EBor%C3%A9al_47f1.html" title="Utilisateur:Boréal">Boréal</a>, Michel2, <a href="../../../../articles/t/a/g/Utilisateur%7ETaguelmoust_31b9.html" title="Utilisateur:Taguelmoust">Taguelmoust</a>, <a href="../../../../articles/p/a/l/Utilisateur%7EPallas4_7761.html" title="Utilisateur:Pallas4">Pallas4</a>, <a href="../../../../articles/m/a/c/Utilisateur%7EMacassar_92a1.html" title="Utilisateur:Macassar">Macassar</a>, <a href="../../../../articles/t/h/e/Utilisateur%7EThewayforward_8d16.html" title="Utilisateur:Thewayforward">Thewayforward</a>, <a href="../../../../articles/g/i/l/Utilisateur%7EGillesC_4b5f.html" title="Utilisateur:GillesC">GillesC</a>, <a href="../../../../articles/a/r/n/Utilisateur%7EArnodu_8b47.html" title="Utilisateur:Arnodu">Arnodu</a>, <a href="../../../../articles/z/y/x/Utilisateur%7EZyxwvut-Bot_ee10.html" title="Utilisateur:Zyxwvut-Bot">Zyxwvut-Bot</a>, <a href="../../../../articles/v/i/b/Utilisateur%7EVibby_5057.html" title="Utilisateur:Vibby">Vibby</a>, <a href="../../../../articles/b/a/d/Utilisateur%7EBadmood_4dbf.html" title="Utilisateur:Badmood">Badmood</a>, <a href="../../../../articles/c/%C3%A9/r/Utilisateur%7EC%C3%A9r%C3%A9ales_Killer_da40.html" title="Utilisateur:Céréales Killer">Céréales Killer</a>, <a href="../../../../articles/e/l/a/Utilisateur%7EElapied_3e46.html" title="Utilisateur:Elapied">Elapied</a>, <a href="../../../../articles/p/a/u/Utilisateur%7EPaul_Martin_b5af.html" title="Utilisateur:Paul Martin">Paul Martin</a>, <a href="../../../../articles/l/e/a/Utilisateur%7ELeag_bdb3.html" title="Utilisateur:Leag">Leag</a>, <a href="../../../../articles/d/a/v/Utilisateur%7EDavid_Berardan_beca.html" title="Utilisateur:David Berardan">David Berardan</a>, <a href="../../../../articles/l/e/_/Utilisateur%7ELe_gorille_8619.html" title="Utilisateur:Le gorille">Le gorille</a>, <a href="../../../../articles/g/u/i/Utilisateur%7EGuillom_ddbc.html" title="Utilisateur:Guillom">Guillom</a>, <a href="../../../../articles/a/m/p/Utilisateur%7EAmphisb%C3%A8ne_12bb.html" title="Utilisateur:Amphisbène">Amphisbène</a>, <a href="../../../../articles/p/s/e/Utilisateur%7EPseudomoi_f04e.html" title="Utilisateur:Pseudomoi">Pseudomoi</a>, Histoweb, <a href="../../../../articles/c/l/i/Utilisateur%7EClio64_6ee8.html" title="Utilisateur:Clio64">Clio64</a>, <a href="../../../../articles/a/3/_/Utilisateur%7EA3_nm_d91b.html" title="Utilisateur:A3 nm">A3 nm</a>, <a href="../../../../articles/e/r/a/Utilisateur%7EErasmus_dad3.html" title="Utilisateur:Erasmus">Erasmus</a>, <a href="../../../../articles/a/c/t/Utilisateur%7EActias_6a9f.html" title="Utilisateur:Actias">Actias</a>, <a href="../../../../articles/n/e/u/Utilisateur%7ENeuceu_d755.html" title="Utilisateur:Neuceu">Neuceu</a>, <a href="../../../../articles/f/a/b/Utilisateur%7EFabos_a434.html" title="Utilisateur:Fabos">Fabos</a>, <a href="../../../../articles/w/a/r/Utilisateur%7EWart_Dark_9817.html" title="Utilisateur:Wart Dark">Wart Dark</a>, <a href="../../../../articles/c/h/o/Utilisateur%7EChobot_0dd0.html" title="Utilisateur:Chobot">Chobot</a>, <a href="../../../../articles/s/b/r/Utilisateur%7ESbrunner_d1af.html" title="Utilisateur:Sbrunner">Sbrunner</a>, <a href="../../../../articles/t/h/i/Utilisateur%7EThierryVignaud_4a2a.html" title="Utilisateur:ThierryVignaud">ThierryVignaud</a>, <a href="../../../../articles/d/i/d/Utilisateur%7EDiderobot_2347.html" title="Utilisateur:Diderobot">Diderobot</a>, <a href="../../../../articles/m/a/r/Utilisateur%7EMarcoo_8750.html" title="Utilisateur:Marcoo">Marcoo</a>, <a href="../../../../articles/m/e/d/Utilisateur%7EMedBot_8f10.html" title="Utilisateur:MedBot">MedBot</a>, <a href="../../../../articles/f/p/h/Utilisateur%7EFphilibert_1417.html" title="Utilisateur:Fphilibert">Fphilibert</a>, <a href="../../../../articles/h/g/2E/Utilisateur%7EHg.naton_1a44.html" title="Utilisateur:Hg.naton">Hg.naton</a>, <a href="../../../../articles/j/b/l/Utilisateur%7EJblndl_3d7c.html" title="Utilisateur:Jblndl">Jblndl</a>, <a href="../../../../articles/m/i/n/Utilisateur%7EMiniwark_116d.html" title="Utilisateur:Miniwark">Miniwark</a>, <a href="../../../../articles/f/r/a/Utilisateur%7EFran%C3%A7oys_83df.html" title="Utilisateur:Françoys">Françoys</a>, <a href="../../../../articles/a/n/t/Utilisateur%7EAnto_360c.html" title="Utilisateur:Anto">Anto</a>, <a href="../../../../articles/d/a/g/Utilisateur%7EDagg_1977.html" title="Utilisateur:Dagg">Dagg</a>, <a href="../../../../articles/c/a/t/Utilisateur%7ECaton_ead7.html" title="Utilisateur:Caton">Caton</a>, <a href="../../../../articles/a/r/c/Utilisateur%7EArcheos_5ff8.html" title="Utilisateur:Archeos">Archeos</a>, <a href="../../../../articles/p/h/e/Utilisateur%7EPhe_0278.html" title="Utilisateur:Phe">Phe</a>, <a href="../../../../articles/y/a/n/Utilisateur%7EYann_2991.html" title="Utilisateur:Yann">Yann</a>, <a href="../../../../articles/s/a/m/Utilisateur%7ESam_Hocevar_d973.html" title="Utilisateur:Sam Hocevar">Sam Hocevar</a>, <a href="../../../../articles/o/r/t/Utilisateur%7EOrthogaffe_792d.html" title="Utilisateur:Orthogaffe">Orthogaffe</a>, <a href="../../../../articles/m/u/_/Utilisateur%7EMu_fdae.html" title="Utilisateur:Mu">Mu</a>, <a href="../../../../articles/r/o/b/Utilisateur%7ERobin_Hood_11e1.html" title="Utilisateur:Robin Hood">Robin Hood</a>, <a href="../../../../articles/b/e/n/Utilisateur%7EBen_D_32c6.html" title="Utilisateur:Ben D">Ben D</a>, <a href="../../../../articles/h/a/s/Utilisateur%7EHasharBot_01f0.html" title="Utilisateur:HasharBot">HasharBot</a>, <a href="../../../../articles/v/a/r/Utilisateur%7EVargenau_72c1.html" title="Utilisateur:Vargenau">Vargenau</a>, <a href="../../../../articles/a/o/i/Utilisateur%7EAoineko_fdb6.html" title="Utilisateur:Aoineko">Aoineko</a>, <a href="../../../../articles/y/a/n/Utilisateur%7EYann.fauche_3d5c.html" title="Utilisateur:Yann.fauche">Yann.fauche</a>, <a href="../../../../articles/t/r/e/Utilisateur%7ETreanna_4f24.html" title="Utilisateur:Treanna">Treanna</a>, <a href="../../../../articles/a/n/d/Utilisateur%7EAndre_Engels_1978.html" title="Utilisateur:Andre Engels">Andre Engels</a>, <a href="../../../../articles/j/e/f/Utilisateur%7EJeffdelonge_b2d2.html" title="Utilisateur:Jeffdelonge">Jeffdelonge</a> et <a href="../../../../articles/f/f/x/Utilisateur%7EFfx_c4ae.html" title="Utilisateur:Ffx">Ffx</a> et Utilisateur(s) non enregistré(s) de Wikipédia.</li>	  <li id="f-copyright"><span style="white-space:normal"><a class="internal" href="http://fr.wikipedia.org/wiki/Wikip%C3%A9dia:Droit_d'auteur" title="Droit d'auteur">Droit d'auteur</a> : Tous les textes sont disponibles sous les termes de la <a class="internal" href="http://fr.wikipedia.org/wiki/Wikip%C3%A9dia:Licence_de_documentation_libre_GNU" title="GFDL">licence de documentation libre GNU</a> (GFDL).<br/>
Wikipedia® est une marque déposée de la <a href="http://wikimediafoundation.org/wiki/Accueil" title="Wikimedia Foundation">Wikimedia Foundation, Inc.</a>, organisation de bienfaisance régie par le paragraphe <a class="internal" href="http://en.wikipedia.org/wiki/501(c)" title="501(c)">501(c)(3)</a> du code fiscal des États-Unis.</span><br/></li>	  <li id="f-about"><a href="../../../../articles/%C3%A0/_/p/Wikip%C3%A9dia%7E%C3%80_propos_5de1.html" title="Wikipédia:À propos">À propos de Wikipédia</a></li>	  <li id="f-disclaimer"><a href="../../../../articles/a/v/e/Wikip%C3%A9dia%7EAvertissements_g%C3%A9n%C3%A9raux_fef1.html" title="Wikipédia:Avertissements généraux">Avertissements</a></li>	  	</ul>
      </div>
    </div>
  </body>
</html>

SAMX